Կեչի
Կեչի (լատ.՝ Bétula), կեչազգիների ընտանիքի տերևաթափ միատուն ծառ է, երբեմն՝ փռվող թփիկ։ Հայտնի է շուրջ 120 (այլ տվյալներով՝ 140) տեսակ՝ հիմնականում տարածված Հյուսիսային կիսագնդի բարեխառն և ցուրտ գոտիներում։ Տեսակների ընդհանուր թիվի մոտ 100[1] է կամ մի փոքր ավելի շատ։[2]
Կեչին կարևոր տեղ է զբաղեցնում սլավոնական, սկանդինավյան մշակույթում։ ՀՀ-ում հանդիպում է 3 տեսակ (ելունդավոր, թավոտ և Լիտվինովի)՝ վերին լեռնային գոտիներում։ Ամենատարածվածը Լիտվինովի կեչին է, որը Սևանի ավազանում և Մարմարիկի հովտում (1800-2400 մ բարձրություններում) առաջացնում է մերձալպյան անտառներ՝ կեչուտներ։
Հետերոտիպ հոմանիշներ[3]։
Betulaster Spach
Apterocaryon Opiz
Chamaebetula Opiz
Բովանդակություն [թաքցնել]
1 Կենսաբանական նկարագիր
2 Կիրառություն
3 Տարածում և էկոլոգիական վիճակ
4 Դասակարգում
5 Տեսակներ
5.1 Սորտեր
6 Ծանոթագրություններ
7 Գրականություն
8 Արտաքին հղումներ
Կենսաբանական նկարագիր[խմբագրել]
Կեչի, Բուսաբանական նկարազարդում «Köhler’s Medizinal-Pflanzen» գրքից, 1887
Ցածրաբուն, հիմնականում սպիտակավուն կեղևով ծառ է, բարձրությունը՝ մինչև 20(երբեմն՝ 30) մ։ Տերևները հերթադիր են, պարզ, ամբողջական, ատամնաեզր։ Ծաղիկները կատվիկներ են։ Ծաղկում է ապրիլ-մայիսին։ Պտուղն ընկուզանման է, միասերմ։ Կեչին ապրում է 50-80 տարի։ ՀՀ-ում աճող տեսակները էկոլոգակենսաբանական առումով մոտ են միմյանց. լուսասեր են, ցրտադիմացկուն, հողի նկատմամբ՝ խիստ պահանջկոտ։ Բազմանում է սերմերով ու մացառներով։
Ծաղկի բանաձև՝ Male black symbol.svg\ast P_2 \; A_2 \; G_0 և Venus symbol.svg\ast P_0 \; A_0 \; G_{(\underline2)}[4] Երիտասարդ ծառերի ճյուղերը շագանակագույն են, իսկ երբ ծառը դառնում է 8-10 տարեկան ճերմակում են։ Բնի և բազմամյա ճյուղերի կեղևը սպիրակ է, անջատվում է բարակ շերտով։ Ընձյուղները կարմրագորշավուն են։ Տերևները ձվաձև, ռոմբաձև են կամ եռանկյունի ձվաձև, 3,5-7 սմ երկարությամբ և 2,5-5-5 սմ լայնությամբ, սրածայր,կրկնակի ատամնեզր։ Ծաղիկները կատվիկներ են։ Սերմերն ունեն 2 թևեր։ Ծաղկում է ապրիլի վերջերին, պտուղները հասունանում են օգոստոս-սեպտեմբերին։
Կիրառություն[խմբագրել]
Betula platyphylla 01-10-2005 14.55.38.JPG
Кора ''Betula pumila''
Betula pumila.jpg
Ветка Betula pumila
Betula raddeana RB2.JPG
Серёжки Betula raddeana
Frucht Bpub.jpg
Betula pubescens
Բնափայտն սպիտակ է, կիրառվում է նրբատախտակի, մանրատախտակի, ծանր իրերի արտադրության մեջ։ Գեղազարդիչ է։ Կեչու պտուղը պարունակում է աղաղանյութեր, եթերայուղեր, ճարպեր,C վիտամին։ Պատրաստուկներն օգտագործվում են որպես լեղամուղ, ճիճվամուղ, վերքերն ապաքինող միջոց։ Կեչիների մեծ մասի կեղևը պարունակում է սպիտակ օրգանական պիգմենտ՝ տրիտերպենոիդ բետուլին։ Հայաստանի տարածքում հանդիպող Թավոտ կեչու (Betula pubescens) կեղևում բետուլինը կազմում է 44 %։ Բողբոջները պարունակում են մոտ 3—5 % եթերային յուղեր, ինչպես նաև խեժանյութեր, ալկալոիդներ, ասկորբինային թթու, ֆլավոնիդներ և ճարպաթթուներ։ Տերևներում կան եթերային յուղեր, կումարիններ, դաբաղանյութեր, ֆլավոնիդներ։
Վեգետացիայի շրջանի վերջում կեչիները կուտակում են շաքարանյութեր։ Գարնանը, մինչև տերևների բացվելը, երբ սկսվում է հեղուկի շարժը ծառի մեջ, շաքարանյութերը սկսում են բարձրանալ դեպի վեր։ Եթե այդ ընթացքում բնի վրա անել կտրվածքներ, ապա հյութը կհոսի դուրս։ Կեչու հյութի հավաքելը հյուծում է ծառը, ինչպես նաև ճեղքերից կարող են ներթափանցել հիվանդածին միկրոօրգանիզմներ և ախտահարել ծառը։ Հյութը հավաքելուց հետո պետք է ծառի վրայի ճեղքերը փակել կավով։
Տարածում և էկոլոգիական վիճակ[խմբագրել]
Կեչուտները ձևավորում են յուրահատուկ էկոհամակարգ։ Տարբեր թրթուռներ և բզեզներ, այդ թվում նաև Եվրոպայի ամենամեծ բզեզը՝ եղջերուն, նախընտրում են հենց կեչու ծառը։ Կեչու տերևներով են սնվում նաև մայիսյան բզեզները, որոնց քանակության աճը կարող է վնասել կեչու պոպուլյացիային։ Սնկերի որոշ տեսակներ աճում են միայն կեչուտներում (Leccinum scabrum), (Leccinum holopus), (Lactarius necator), (Lactarius torminosus)։ Վնասված կեչիները կարող են ախտահարվել մակաբույծ սնկերով (Inonotus obliquus)։
Դասակարգում[խմբագրել]
ընտանիք կեչազգիներ մոտ 100 տեսակ
Կարգ Հաճարածաղկավորներ դաս Կեչի f1
Բաժին Ծաղկավոր բույսեր կամ Ծածկասերմեր (համաձայն APG II Համակարգի դասակարգման) 7 ընտանիք e2
ծաղկավոր բույսերի 44 կարգ, որոնցից հաճարածաղկավորներին ավելի մոտ են Վարդածաղկավորները, դդմածաղկավորները, Բակլածաղկավորները ես 5 դաս f2
Տեսակներ[խմբագրել]
DosenmoorBirken1.jpg
Betula albosinensis
Betula alnoides
Betula ashburneri
Betula baschkirica
Betula bomiensis
Betula calcicola
Betula celtiberica
Betula chichibuensis
Betula chinensis
Betula coriaceifolia
Betula corylifolia
Betula costata
Betula cylindrostachya
Betula dahurica
Betula delavayi
Betula ermanii
Betula falcata
Betula fargesii
Betula fruticosa
Betula globispica
Betula gmelinii
Betula grossa
Betula gynoterminalis
Betula honanensis
Betula humilis
Betula insignis
Betula karagandensis
Betula klokovii
Betula kotulae
Betula litvinovii
Betula luminifera
Betula maximowiczii
Betula medwediewii
Betula megrelica
Betula microphylla
Betula nana
Betula pendula
Betula platyphylla
Betula potamophila
Betula potaninii
Betula psammophila
Betula pubescens
Betula raddeana
Betula saksarensis
Betula saviczii
Betula schmidtii
Betula sun
Կեչին կարևոր տեղ է զբաղեցնում սլավոնական, սկանդինավյան մշակույթում։ ՀՀ-ում հանդիպում է 3 տեսակ (ելունդավոր, թավոտ և Լիտվինովի)՝ վերին լեռնային գոտիներում։ Ամենատարածվածը Լիտվինովի կեչին է, որը Սևանի ավազանում և Մարմարիկի հովտում (1800-2400 մ բարձրություններում) առաջացնում է մերձալպյան անտառներ՝ կեչուտներ։
Հետերոտիպ հոմանիշներ[3]։
Betulaster Spach
Apterocaryon Opiz
Chamaebetula Opiz
Բովանդակություն [թաքցնել]
1 Կենսաբանական նկարագիր
2 Կիրառություն
3 Տարածում և էկոլոգիական վիճակ
4 Դասակարգում
5 Տեսակներ
5.1 Սորտեր
6 Ծանոթագրություններ
7 Գրականություն
8 Արտաքին հղումներ
Կենսաբանական նկարագիր[խմբագրել]
Կեչի, Բուսաբանական նկարազարդում «Köhler’s Medizinal-Pflanzen» գրքից, 1887
Ցածրաբուն, հիմնականում սպիտակավուն կեղևով ծառ է, բարձրությունը՝ մինչև 20(երբեմն՝ 30) մ։ Տերևները հերթադիր են, պարզ, ամբողջական, ատամնաեզր։ Ծաղիկները կատվիկներ են։ Ծաղկում է ապրիլ-մայիսին։ Պտուղն ընկուզանման է, միասերմ։ Կեչին ապրում է 50-80 տարի։ ՀՀ-ում աճող տեսակները էկոլոգակենսաբանական առումով մոտ են միմյանց. լուսասեր են, ցրտադիմացկուն, հողի նկատմամբ՝ խիստ պահանջկոտ։ Բազմանում է սերմերով ու մացառներով։
Ծաղկի բանաձև՝ Male black symbol.svg\ast P_2 \; A_2 \; G_0 և Venus symbol.svg\ast P_0 \; A_0 \; G_{(\underline2)}[4] Երիտասարդ ծառերի ճյուղերը շագանակագույն են, իսկ երբ ծառը դառնում է 8-10 տարեկան ճերմակում են։ Բնի և բազմամյա ճյուղերի կեղևը սպիրակ է, անջատվում է բարակ շերտով։ Ընձյուղները կարմրագորշավուն են։ Տերևները ձվաձև, ռոմբաձև են կամ եռանկյունի ձվաձև, 3,5-7 սմ երկարությամբ և 2,5-5-5 սմ լայնությամբ, սրածայր,կրկնակի ատամնեզր։ Ծաղիկները կատվիկներ են։ Սերմերն ունեն 2 թևեր։ Ծաղկում է ապրիլի վերջերին, պտուղները հասունանում են օգոստոս-սեպտեմբերին։
Կիրառություն[խմբագրել]
Betula platyphylla 01-10-2005 14.55.38.JPG
Кора ''Betula pumila''
Betula pumila.jpg
Ветка Betula pumila
Betula raddeana RB2.JPG
Серёжки Betula raddeana
Frucht Bpub.jpg
Betula pubescens
Բնափայտն սպիտակ է, կիրառվում է նրբատախտակի, մանրատախտակի, ծանր իրերի արտադրության մեջ։ Գեղազարդիչ է։ Կեչու պտուղը պարունակում է աղաղանյութեր, եթերայուղեր, ճարպեր,C վիտամին։ Պատրաստուկներն օգտագործվում են որպես լեղամուղ, ճիճվամուղ, վերքերն ապաքինող միջոց։ Կեչիների մեծ մասի կեղևը պարունակում է սպիտակ օրգանական պիգմենտ՝ տրիտերպենոիդ բետուլին։ Հայաստանի տարածքում հանդիպող Թավոտ կեչու (Betula pubescens) կեղևում բետուլինը կազմում է 44 %։ Բողբոջները պարունակում են մոտ 3—5 % եթերային յուղեր, ինչպես նաև խեժանյութեր, ալկալոիդներ, ասկորբինային թթու, ֆլավոնիդներ և ճարպաթթուներ։ Տերևներում կան եթերային յուղեր, կումարիններ, դաբաղանյութեր, ֆլավոնիդներ։
Վեգետացիայի շրջանի վերջում կեչիները կուտակում են շաքարանյութեր։ Գարնանը, մինչև տերևների բացվելը, երբ սկսվում է հեղուկի շարժը ծառի մեջ, շաքարանյութերը սկսում են բարձրանալ դեպի վեր։ Եթե այդ ընթացքում բնի վրա անել կտրվածքներ, ապա հյութը կհոսի դուրս։ Կեչու հյութի հավաքելը հյուծում է ծառը, ինչպես նաև ճեղքերից կարող են ներթափանցել հիվանդածին միկրոօրգանիզմներ և ախտահարել ծառը։ Հյութը հավաքելուց հետո պետք է ծառի վրայի ճեղքերը փակել կավով։
Տարածում և էկոլոգիական վիճակ[խմբագրել]
Կեչուտները ձևավորում են յուրահատուկ էկոհամակարգ։ Տարբեր թրթուռներ և բզեզներ, այդ թվում նաև Եվրոպայի ամենամեծ բզեզը՝ եղջերուն, նախընտրում են հենց կեչու ծառը։ Կեչու տերևներով են սնվում նաև մայիսյան բզեզները, որոնց քանակության աճը կարող է վնասել կեչու պոպուլյացիային։ Սնկերի որոշ տեսակներ աճում են միայն կեչուտներում (Leccinum scabrum), (Leccinum holopus), (Lactarius necator), (Lactarius torminosus)։ Վնասված կեչիները կարող են ախտահարվել մակաբույծ սնկերով (Inonotus obliquus)։
Դասակարգում[խմբագրել]
ընտանիք կեչազգիներ մոտ 100 տեսակ
Կարգ Հաճարածաղկավորներ դաս Կեչի f1
Բաժին Ծաղկավոր բույսեր կամ Ծածկասերմեր (համաձայն APG II Համակարգի դասակարգման) 7 ընտանիք e2
ծաղկավոր բույսերի 44 կարգ, որոնցից հաճարածաղկավորներին ավելի մոտ են Վարդածաղկավորները, դդմածաղկավորները, Բակլածաղկավորները ես 5 դաս f2
Տեսակներ[խմբագրել]
DosenmoorBirken1.jpg
Betula albosinensis
Betula alnoides
Betula ashburneri
Betula baschkirica
Betula bomiensis
Betula calcicola
Betula celtiberica
Betula chichibuensis
Betula chinensis
Betula coriaceifolia
Betula corylifolia
Betula costata
Betula cylindrostachya
Betula dahurica
Betula delavayi
Betula ermanii
Betula falcata
Betula fargesii
Betula fruticosa
Betula globispica
Betula gmelinii
Betula grossa
Betula gynoterminalis
Betula honanensis
Betula humilis
Betula insignis
Betula karagandensis
Betula klokovii
Betula kotulae
Betula litvinovii
Betula luminifera
Betula maximowiczii
Betula medwediewii
Betula megrelica
Betula microphylla
Betula nana
Betula pendula
Betula platyphylla
Betula potamophila
Betula potaninii
Betula psammophila
Betula pubescens
Betula raddeana
Betula saksarensis
Betula saviczii
Betula schmidtii
Betula sun
| Մեկնաբանություններն ընդամենը՝: 0 | |